Beyrut patlamasına yol açan amonyum nitrat nedir ?

Amonyum nitrat, kimyasal bir bileşen olmasının yanı sıra halk arasında da yakinen tanınan maddelerden birisidir. Tarımla uğraşan kesimin gübreleme amacıyla kullandığı amonyum nitrat, aynı zamanda çok güçlü bir patlayıcı etkiye de sahiptir. Bu nedenle depolanması ve kullanımı esnasında oldukça dikkat edilmesi gerekmektedir.

İşte, pek çok kişinin merak ettiği amonyum nitrat nedir sorusu ile ilgili detaylı bilgiler. Amonyum nitrat hem patlayıcı hem de tarımsal gübre alanında kullanılan kilit bir bileşiktir. Amonyum ve nitrat kökünün birleşiminden elde edilen amonyum nitrat, gübre kullanımında yoğunlukla kullanılabilmektedir.

PATLAYICI NİTRAT

Endüstriyel yolla azot üretme temelde patlayıcı madde üretme amacına yönelik keşfedilmekle birlikte günümüzde daha nitelikli patlayıcıların geliştirilmesinden sonra sadece bitki besin elementlerinin en gerekli olanı azotlu gübre üretiminde kullanılmaktadır.

Türkiye’de en fazla kullanılan azotlu gübre formu, amonyum nitrattır. Yaprak gübresi olarak kullanılan amonyum nitrat formu bitkiler tarafından en kolay ve en hızlı alınabilen iki azot formudur. Bu karışımda azotun patlayıcılık özelliği gösteren formu, nitrattır.

Özellikle son yıllarda amonyum nitrat ve potasyum nitrat terör olaylarında patlayıcı ham maddesi olarak kullanılmaktadır. Bitki gelişiminin en önemli yardımcılarından olan amonyum nitrat, belli kimyasal işlemlere tabi tutulmadığı sürece herhangi bir tehlike oluşturmazken, bazı işlemler uygulandığında tehlikeli bir patlayıcıya dönüşmektedir. Amonyum nitrat, tarihteki en büyük sanayi kazalarından birine de yol açmıştır.

ABD’nin Teksas eyaletinde 1947 yılında gerçekleşen ve 581 kişinin ölümüne yol açan patlama; 2,1 bin tonun üzerinde amonyum nitrat yüklü gemide başlayan yangın sonucu gerçekleşmiştir. Yani nitrat, ısındığında patlamaktadır. Bu özelliğinden faydalanılarak güçlü patlayıcılar yapılmakta; tonlarca nitrat, araçlar içinde patlatılmaktadır. Bu sebeple Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından nitrat içeren gübrelerin satışı ve sevkiyatına yasak getirilmiştir. Gübre endüstrisi nitratın patlayıcılık özelliğini ortadan kaldıran gübre formülasyonları üzerinde çalışmalarını da devam ettirmektedir.

SAĞLIĞA ETKİLERİ

Nitrat kirliliği; su kaynaklarının rengine, kokusuna ve tadına etki etmediğinden kirlenmenin fark edilmesi kolay olmamaktadır. Nitrat sadece su kaynakları ile değil, özellikle kışlık sebze ve çayır gibi yeşil bitkilerde birikmesi yolu ile bu ürünleri tüketen insan ve hayvanlara geçebilir.

Etkisi insan ve hayvanların biyolojik yapılarına ve vücutlarına aldıkları miktara bağlı olarak akut veya kronik zehirlenme şeklinde olabilir. Nitrat biriktiren çayır otlarıyla otlanan hayvanlarda nitrat zehirlenmesi sık görülür. Sulardaki nitrat sınır değerleri; Türkiye içme suyu standartları (TS 266), Avrupa içme suyu standartları ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından 50 mg/L olarak belirlenmiştir.

Amerika Çevre Koruma Ajansı (US EPA) ise sulardaki nitrat konsantrasyonunu 45 mg/L ile sınırlandırmıştır. Sınır değerlerin üzerinde nitrata maruz kalan altı aydan küçük çocuklarda mavi bebek hastalığı olarak bilinen kan zehirlenmesi hastalığı ortaya çıkmakta, uzun süreli maruz kalma durumunda ise ölümle sonuçlanmaktadır.

Yetişkinlerde ise önemli kanser nedenlerinden birisidir. Bu nedenle, özellikle kuyu sularına çok dikkat etmek gerekir. Su kaynaklarında meydana gelen nitrat kirliliğinin insan ve çevre sağlığına etkilerinin ciddiyeti göz önüne alındığında, kirliliğin kontrolü ve önlenmesi adına başta Avrupa ve AB uyum sürecinde olan ülkemizde çıkarılan yönetmeliklerle su kaynaklarının korunmasına yönelik politika ve uygulamalar geliştirilmektedir.

Kaynak: Gizemli Bileşik Nitrat; Gübre, Patlayıcı, Kirletici / Hasan Özer, Sümeyye Terzi /SAÜ Çevre Mühendisliği